۳- در فرازی از بند ۸ از دعای بیستودوم میخوانیم:
«... وَ هَبْ لِي نُوراً أَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ، وَ أَهْتَدِي بِهِ فِي الظّلُمَاتِ، وَ أَسْتَضِيءُ بِهِ مِنَ الشَّكِّ وَ الشُّبُهَات؛
خدایا! و نوری به من ببخش که در پرتو روشنایی آن، در میان مردم حرکت کنم و راه را در شعاع فروغ آن در میان تاریکیها بشناسم و با کسب روشنی از آن نور بر هرگونه شک و شبههها چیره شوم.»
شرح کوتاه
شک و شبهه در راه ایمان به خدا و در راستای اجرای حق، آفت بزرگی است که انسان را از رهروی به سوی کمال بازمیدارد. باید نور الهی که همان نور هدایت و قرآن و اسلام ناب است را شناخت، خود را زیر پوشش آن نور قرار داده و آگاهانه حرکت کرد، با زدودن تاریکیها، راه اصلی را یافت و با کسب روشنایی از انوار حقیقت، خود را از آفت زیانبار شک و شبههها نجات داد. آنچه را ما باید از نور حقیقت کسب روشنایی کنیم همان نور ایمان کامل و يقين در درجه اعلی است که میتواند کارساز بوده و چنین روشنایی را به ما ببخشد.
امام (ع) در این فراز، این درس مهم را به ما میآموزد که از نورافشانی انوار ایمان و يقين، بیبهره و غافل نمانیم وگرنه شک و تذبذب و شبههها همچون تار پیچیده عنکبوت، به دست و پای ما میپیچد، ما را درمانده و واسوخته میکند و به درّهی هولناک تاریکیها میافکند.
يقين راستین که درجه عالی ایمان است دارای آثار درخشانی از جمله، شکزدایی و نابودی شبههها میباشد، به علاوه موجب آرامش در جهات مختلف از جمله رفع اضطراب در مورد مشکل رزق و روزی و ناراحتیهای رنجهای دیگر میشود.
چنان که در بند ۲ از دعای بیست و نهم میخوانیم:
«وَ هَبْ لَنَا يَقِيناً صَادِقاً تَكْفِينَا بِهِ مِنْ مَئُونَةِ الطَّلَبِ ...؛
خدایا! يقين راستین به ما بخش تا در پرتو آن از غصه مشکل رزق و روزی رهیده شده و از هرگونه سختیها و رنجها رهایی یابیم.»
امام (ع) در این فراز به ما میآموزد که يقين راستین و کامل، سنگ زیرین و خمیرمایه نجات و رهایی از اندوهها و رنجها است، در پرتو آن میتوان عالیترین مراتب آرامش و آسودگی را به دست آورد و زندگی خوش و آسوده ظاهری و باطنی، دنیوی و اخروی داشت؛ و چه نعمت بزرگی همچون آرامش خاطر و نجات از استرس و دلهره و تزلزل روح و روان که بر اثر شک و شبهه و چند دلی دامنگیر انسان میشود!
۴- در بند ۲۷ از دعای سی و دوم میخوانیم:
«قَدْ مَلَكَ الشَّيْطَانُ عِنَانِي فِي سُوءِ الظَّنِّ وَ ضَعْفِ الْيَقِينِ ...؛
خدایا! شیطان زمام امور مرا در گمان بد و ضعف یقین و ایمان، در دست گرفته، از اینرو از همسایگی زشت با شیطان و پیروی نفسم از او گلهمند هستم و از سلطه شیطان بر خود به درگاهت پناهنده میشوم و با نهایت تضرّع و زاری از تو میخواهم که نیرنگ و دام شیطان را از من دور سازی.»
شرح کوتاه
امام (ع) در این فراز به عوامل سلطه شیطان هشدار میدهد و با تمام وجود به خدا پناه میبرد تا با دوری از عوامل زمینهساز رخنه شیطان، سلطه شیطان را از خود دور سازد و از همجواری زشت با شیطان دور گردد تا از نیرنگ و دام مرموز او نجات یابد.
یکی از عوامل سلطه و نیرنگ شیطان، بدگمانی به خدا و به انسانها است که موجب خیالپروری، ذهنیّت کور و تضعیف قوای عقلانی و حرکات پویا شده و پلی برای استقبال از ورود شیطان و شگردهای او میشود سوءظن کلید انحرافات و گناهان مختلف است که هرکدام از آنها میتواند شیطان را بر روح و روان انسان چیره سازد.
مسئله دیگر از عوامل زمینهساز نفوذ شیطان، ضعف یقین و سستی ایمان است، چرا که یقین و ایمان پایههای کاخ دین هستند. هرگاه این پایهها سست و متزلزل شوند، کاخ دین به خطر میافتد و حتی ممکن است عامل ویرانی این کاخ شود و دین قابل بهرهوری نباشد؛ بنابراین تقویت پایههای ایمان و یقین بر ما لازم است تا در سایه آن، قدرت و صلابت خود را در راندن شیطان و القائات او حفظ کنیم و درنتیجه سلامت دین ما در حوزه نظر، اندیشه و عمل، از هرگونه گزندی مصون بماند.
۵- در بند ۲ از دعای سی و سوم میخوانیم:
«وَ أَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ الِاخْتِيَارِ، وَ اجْعَلْ ذَلِكَ ذَرِيعَةً إِلَى الرِّضَا بِمَا قَضَيْتَ لَنَا وَ التّسْلِيمِ لِمَا حَكَمْتَ فَأَزِحْ عَنّا رَيْبَ الِارْتِيَابِ، وَ أَيّدْنَا بِيَقِينِ الْمُخْلِصِينَ؛
خداوندا! شناخت گزینش صحیح را (در انتخاب دین و راه صحیح ایمان به ما الهامبخش و همین شناخت و گزینش را وسیلهای برای تحصیل خشنودت به آنچه برای ما مقدّر فرمودهای و تسلیم شدن در برابر آنچه به ما فرمان دادهای قرار بده، آنگاه زنگار شک و تردید را از (روح و روان) ما بزدای و ما را به یقین و باور اخلاص پیشگان تأیید فرما.»
شرح کوتاه
در این فراز، چند درس بزرگ و انسانساز دیده میشود:
الف: مسئله شناخت در گزینش راه هدایت که در جای خود بسیار پراهمیّت است، چرا که شناخت، چراغ روشنیبخش بوده و انسانها را از گمراهیها و گمشدنها نجات میدهد، بهویژه در مورد گزینش دین صحیح و راه مستقیم الهی. امام صادق (ع) فرمود:
«اَلْعَامِلُ عَلَى غَيْرِ بَصِيرَةٍ كَالسَّائِرِ عَلَى غَيْرِ الطَّرِيقِ لَا تَزِيدُهُ سُرْعَةُ السَّيْرِ إِلَّا بُعْداً[1]؛
حرکت آن کسی که کارش از روی شناخت و روشنبینی نیست، مانند حرکت در بیراهه است که سرعت و شتاب او در حرکت نتیجهای جز دوری از هدف و مقصد را نخواهد داشت.»
ب: شناخت در گزینش، وسیله خوبی برای حرکت در صراط رضای الهی و اجرای فرمان خداوند خواهد بود؛ هم وسیله برای نجات از گمراهیهای دنیا و هم رستگاری آخرت، چراکه موجب پیدا کردن راه صحیح و گام نهادن در این راه میشود که در نتیجه انسان را به مقصد میرساند.
ج: نتیجه اینکه از درگاه خدا میخواهیم ما را در چنین صراطی که از روی شناخت یافت شده استوار و پابرجا بدارد و از هرگونه شک و تردید و تزلزل نظری و عملی که آفت بزرگ تحرک در صراط مستقیم است نجات بخشد.
د: و در فراز پایانی از خدا میخواهیم که به وسیله دادن یقینی که از حالات انسانهای خالص و مخلص درگاه الهی است، ما را استوار و محکم و پرصلابت سازد تا با گام نهادن در راستای شیوه افراد خالص و پاک از هرگونه آلایش، به آرمانهای انسانی و اسلامی خود نائل شویم و قلّه كمالات انسانی را فتح کنیم.
آری! با تحصیل این موارد چهارگانه، میتوانیم پایههای اسلام و ایمان خود را آنچنان قوی سازیم که در برابر هرگونه تندبادهای حوادث، پایا و پویا بایستیم.
نظیر این دعا، در مورد یقین و تقویت ایمانی، در بند ۱۲ از دعای چهل و هشتم آمده است.
۶- در بند ۱۱ از دعای پنجاه و دوم چنین میخوانیم:
«فَإِلَيْكَ أَفِرُّ وَ مِنْكَ أَخَافُ، وَ بِكَ أَسْتَغِيثُ، وَ إِيّاكَ أَرْجُو، وَ لَكَ أَدْعُو، وَ إِلَيْكَ أَلْجَأُ، وَ بِكَ أَثِقُ، وَ إِيّاكَ أَسْتَعِينُ، وَ بِكَ أُومِنُ، وَ عَلَيْكَ أَتَوَكَّلُ، وَ عَلَى جُودِكَ وَ كَرَمِكَ أَتَّكِلُ؛
(از گناه و خشم و عذاب) به سوی تو میگریزم و تنها از مقام تو میترسم و از درگاه تو فریادرسی مینمایم و تنها به تو امیدوارم و تو را میخوانم و به تو پناه میآورم و از تو یاری میجویم و از درگاه تو آرامش مییابم و بر تو توکّل نموده و بر عطا و کرم تو دل بستهام.»
شرح کوتاه
در این عبارت به ده نشانه ایمان راستین به خدا که هر کدام موجب تقویت ایمان شده و انسان را در مسیر ایمان و یقین یاری میکنند تصریح شده است؛ که عبارتاند از:
۱- فرار و گریز از متعلّقات و وابستگیها و گناه و دام شیطان، به سوی خدای بزرگ. تعبیر به فرار اشاره به شتاب در این کار است که تا دیر نشده و انسان در دام شیطان گرفتار نگشته به سوی خدا بگریزد.
در قرآن نیز این تعبیر آمده آنجا که میخوانیم:
«فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ مُبِينٌ[2]؛
به سوی خدا بگریزید که من از سوی خدا به سوی شما بیمدهنده آشکاری هستم.»
تعبیر به فرار در اینجا بیانگر آن است که انسان از یک سو با حادثه وحشتناکی روبرو شده و از سوی دیگر پناهگاه مطمئنی در نقطهای سراغ دارد. از اینرو با سرعت از محل حادثه دور شده و به نقطه امن و امان روی میآورد. شما نیز از هرگونه شرک و گناه که موجب وحشت است، به سوی منطقه امن و امان حقیقی، یعنی درگاه الهی روی آورید و این از نشانههای مهم ایمان و یقین به خدا است.
٢- خوف از مقام الهی نیز از ایمان عمیق سرچشمه میگیرد، چرا که توجّه به عظمت و قهر و عذاب الهی، انسان را از گناه بازمیدارد و این از آثار ایمان است که نقش مؤثری در بازدارندگی از انحراف و گناه دارد که در قرآن آمده:
«وَ أَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النََّفْسَ عَنِ الْهَوَى، فَإِنَّ الْجَنََّةَ هِيَ الْمَأْوَى[3]؛
و آن کس که از مقام پروردگارش بترسد و نفس را از هوسها بازدارد، قطعاً بهشت جایگاه او است.»
٣- پناهندگی و استغاثه به سوی خدا، سومین نشانه ایمان راستین است که موجب آرامش خاطر شده و روح و روان را نورانی میکند و یار معنوی خوبی در کنترل اعمال و ایستادگی در مسیر حق است.
۴- امید به خدا نیز روح نشاط و شوق را در راستای معرفت الهی و تحقق آرمانها زنده میکند و نقش مؤثری در بهسازی و پویایی دارد، انسان را از دلمردگی، سستی و خستگی رهانیده و پرحرارت نگه میدارد.
۵- خواندن خدا و توجّه به او، به ویژه در خطرهای گوناگون نیز روحبخش و حیات آفرین است و راهی برای تقویت ایمان و یقین خواهد بود، همانند نیایشها که یک نوع خواندن خداست که مغز عبادت و روح پرستش بوده و در تقویت قلب و روحیه و ایمان اثر بسزا خواهد داشت.
۶- پناه آوردن به پناهگاه مطمئن و خود را زیر پوشش پناه الهی قرار دادن و توجّه عمیق به خدا نیز از نشانههای ایمان بوده و اثر متقابل نسبت به ایمان دارد یعنی هم ایمان چنین اقتضا میکند و هم پناه به خدا موجب تقویت پایههای ایمان است.
7- استعانت و یاریجویی از پیشگاه الهی، علامت توحید افعالی، ارتباط قوی با خدا و در نتیجه استحکام ایمان و ارتباط با خدا خواهد شد.
۸- آرامشجویی از درگاه الهی که مأمن حقیقی و ابدی است نیز نقش مهمی در استوار سازی ایمان و بهسازی حالت دینی و ارتقاء سطح روحیه دارد.
۹- توکل بر خدا از نشانههای عالی ایمان است و در قرآن و روایات به آن، سفارش بسیار شده و آن را کلید گشایش و نجات و وصول به مقصود معرفی نمودهاند و طبق بعضی از روایات، ایمان بدون توكّل، ایمان ناقص است، چنان که در حدیثی حضرت على (ع) فرمود:
«اَلْإِيمَانُ عَلَى أَرْبَعَةِ أَرْكَانٍ التَّوَكُّلِ عَلَى اللَّهِ وَ التَّفْوِيضِ إِلَى اللَّهِ وَ التَّسْلِيمِ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ الرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ[4]؛
ایمان بر اساس چهار پایه قرار گرفته که عبارتاند از: توکّل به خدا و واگذاری امور به سوی خدا و تسلیم فرمان خدا و خشنودی به مقدّرات الهی»
۱۰- دلدادگی و دلبستگی به عطاها و کرم و بخششهای بیکران الهی، از نشانههای ایمان است و انسان را در راه ایمان توانمند و دلزنده میکند و از پژمردگی، ناامیدی و دلزدگی دور میسازد. چنین اتّكال و ارتباطی، روح امید و نشاط را در کالبد انسان میدهد و نور حرارت اعتقادی را در زندگی انسان روشن میسازد؛ و هر یک از این امور، نقش تربیتی و آموزشی ویژهای در پاکسازی و بهسازی انسان دارند و تکمیلکننده عوامل سازنده تربیتی هستند.
پینوشتها [1] اصول کافی، ج ۱، ص ۴۳.
[2] ذاریات، آیه ۵۰.
[3] نازعات، آیات ۴۰ و ۴۱.
[4] بحار، ج ۷۸، ص ۶۳.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
محمد محمدی اشتهاردی